Polska arystokratka (księżna) epoki Oświecenia, pisarka, organizatorka życia kulturalnego i literackiego, filantropka, twórczyni pierwszego polskiego muzeum w Świątyni Sybilli w Puławach. W niemowlęctwie osierocona przez matkę, wychowywała się w Warszawie i Wołczynie koło Brześcia pod opieką babki, kanclerzyny Czartoryskiej. W wieku 15 lat wydana za mąż dla ściślejszego związania ze sobą rodów arystokratycznych, odbyła z mężem liczne podróże zagraniczne (m.in. do Niemiec i Francji, gdzie poznała Jana Jakuba Rousseau; Holandii i Anglii, gdzie spotkała się z Beniaminem Franklinem). We wczesnej młodości brzydka, poznaczona śladami po ospie, wyrosła na kobietę czarującą, znaną ze swoich licznych romansów, m.in. ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, posłem rosyjskim Nikołajem Repninem, diukiem de Lauzun, Franciszkiem Ksawerym Branickim. Przez małżeństwo weszła do stronnictwa politycznego Familii, w okresie Sejmu Czteroletniego (w którego posiedzeniach brała udział jako widz), związana ze Stronnictwem Patriotycznym; żywo zainteresowana polityką i losami kraju, w początkowym okresie Sejmu Wielkiego przeciwniczka Rosji i króla, zwolenniczka sojuszu z Prusami. Miała kontakty z najznaczniejszymi europejskim koronowanymi głowami i politykami epoki. Poparcie dla Tadeusza Kościuszki i insurekcji zaowocowało spustoszeniem majątków Czartoryskich przez wojska rosyjskie.
Założycielka rokokowej rezydencji na Powązkach. Wraz z przeniesieniem w 1783 r. głównej rezydencji Czartoryskich do Puław zaangażowała się w rozwój tamtejszej rezydencji i życia towarzyskiego i intelektualnego. Rozwinęła także działalność dobroczynną, fundując szkoły dla ludu oraz pisząc książki dydaktyczne i umoralniające. Po zniszczeniu Puław w czasie insurekcji kościuszkowskiej przystąpiła do odbudowy rezydencji, czego skutkiem było otwarcie w 1800 r. utrzymanej w stylu sentymentalnym Świątyni Sybilli, budynku przeznaczonego na muzeum pamiątek i relikwii związanych z polską historią. Na zabytki obcego pochodzenia, zgormadzone m.in. podczas licznych podróży księżnej, przeznaczono otwarty w 1809 r. Domek Gotycki, zwiastujący epokę preromantyzmu. Kolekcje zgromadzone w Puławach stały się zaczątkiem obecnego Muzeum Czartoryskich. Rezydencja puławska uległa kolejnemu zniszczeniu w czasie powstania listopadowego; majątki Czartoryskich w zaborze rosyjskim zostały skonfiskowane, a księżna przeniosła się do majątku córki w Wysocku (Galicja).
Twórczość literacka Czartoryskiej (głównie w duchu sentymentalizmu) obejmuje wspomnienia, wiersze, książki umoralniające dla ludu (m.in. Pielgrzym w Dobromilu, czyli nauki wiejskie, Książka do pacierzy dla dzieci wiejskich podczas Mszy Świętej dla szkółki puławskiej napisana) oraz działo nt. zakładania ogrodów (Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów), a także katalogi puławskich zbiorów muzealnych (Katalog Sybilli, Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach).
